Suleiman Sulevani
Demek e dixwazim li ser romana Silêman Demir a bi navê Serdema Bêbext çend gotinan binivîsim lê derfeta min çênedibû. Mijara pirtûkê aktuel e û ji dîrokeke pir nêzîk tê ku hîkariyeke mezin ser rewşa Kurdî ya sîyasî û civakî kiriye.
Romana Serdema Bêbext di şevek payîzê li Nisêbînê dest pê dike, ku hewa bi bêhna şer, dijwarî, tundî û xwînê tije ye. Roman bi van gotinan vedibe: “Êvareke serê payîza sala 2015an a hênik bû; hewa hênik bû lê bêhna şer û xwînê ji wê hewa ser Nisêbînê dihat.” Roman behsa dema tund a şerê xendeqan dike ku li gelek bajarên Kurdan ên wekî Cizîr, Nisêbîn û Amedê belav bû. Pirtûk li ser têkoşîna ji bo jiyanê, zindîbûnê û mana ser pêyan a gelê sivîl disekine.
Karakterên romanê: Çîrok li ser sê pismaman e ku hemû jî stranbêj (dengbêj) in lê jiyana wan ji ber şer ber bi riyeke nû ve tê ajotin:
- Xeloû jina wî Kejê. Gava şer gur dibe, ew neçar dimînin ku ji mala xwe birevin gundekî.
- Ûsoû jina wî Koçer. Ew jî li dû Xelo û Kejê direvin û hewl didin ku ji şidetê û tundutîjiyê birevin.
- Hisoû jina wî Besê. Ew li Almanyayê dijîn û ji bo serdanê vedigerin welat. Hiso bi bûyereke trajîk re rû bi rû dimîne ku hovîtiya şer nîşan dide. Çarenûsa wî nîşan dide ka jiyan di dema pevçûnê de çi qasî zû dikare biguhere û çi qasî zehmet e ku mirov ji encamên wê bireve.
Bi rêya jiyana wan sê pismaman û çarenûsa malbatên wan, xwendevan têgihiştinek kûr û hestyar digire ka şer çawa jiyana asayî wêran dike û mirovan neçar dike ku ji malên xwe birevin.
Roman bi şêwaza xwe ya realîst û xurt a vegotinê tê xuyakirin ku wêneyekî tarî û rast ê encamên şer ên li ser mirovan dide. Silêman Demir bi vegotinên kesane û hûrgulî behsa trajediya mezin dike ku rû daye.
Roman ne tenê çîrokeke hêsan e, di heman demê de çarenûsa van pismaman bi malbatên wan re tevlihev dike. Em dikarin bişopînin ka ew çawa hewl didin ku xwe bi jiyaneke nû ya li sirgûnê re biguncînin, bi hêviya ku rojekê vegerin malên xwe yên li Nisêbînê. Rêwîtiya wan çîrok û vegotineke dilşewat e li ser windabûnê, bîranînê û têkoşîna domdar a li hemberî pêşerojeke nediyar û dijwar.
Temayên sereke yên pirtûkê
- Encamên şer ên li ser mirovan:Silêman Demir bi baldariya li ser êşa kesan, nirxê rastî ê şer ronî û rave dike, ne ku li ser aliyên siyasî bisekine. Roman tijî çîrokên kesane ye ku têgihiştinekê didin ser êşa windakirina mal, nasname û hezkiriyên xwe.
- Windabûn û Hêvî:Tevî naveroka tarî ya şer û wêrankirinê, roman bi hêviyekê tije ye. Têkoşîna karakteran a ji bo jiyanê û daxwaza wan a vegera li kokên xwe, sembola wê hêviyê ye ku jiyan û çand dikarin di nav dijwariyên herî mezin de jî bijîn.
- Nasnameya çandî:Demir bi kirina karakterên sereke stranbêj (dengbêj) giringiya nasnameya Kurdî ya çandî tekez dike. Di serdemekê de ku her tiştê ku ew pê nas in di xeterê de ye; stran dibe rêyek ji bo parastina ziman, çand, folklor, bîranîn, hebûn, hişê netewî û nasnameyê.
Nirxandineke li ser romanê
Mirov dikare bi giştî van aliyên jêr ên romanê bibîne:
- Vejîneke xurt û realîst:Şiyana Silêman Demir a dayîna wêneyekî xav û rast ê şer û encamên wî şerî baş xuya dike. Pirtûk ji bo têgihiştina trajediya mirovî ya li pişt pevçûna siyasî wekî çavkaniyeke giring tê hesibandin.
- Balkişandina li ser mexdûran:Pirtûk baş li ser êşa gelê sivîl disekine û rûyekî dide koçberan. Perspektîva kesane, bi rêya karakterên Xelo, Ûso û Hiso, wekî hêza herî mezin a pirtûkê tê dîtin.
- Wêjeya hevdem:Serdema Bêbext dikare wekî berhemeke bingehîn a wêjeya Kurdî ya nûjen bê pênasekirin. Ew dikare wekî belgeyeke dîrokî ya giring ji bo parastina bîranîna serdemeke biêş alîkar be.
- Zimanekî zelal:Bikaranîna Kurdiyeke nêzîkî gel bi saloxdan û dîmenên ji xweza, cihwar, têgihiştin û hestên neteweyî yên ku bi hişê miletê Kurd ve girêdayî. Kesên li Kurdistanê jiyane dikarin xwe di wan dîmenan de bibînin.
- Giringî dana bi çand û zimanê Kurdî: Her çend Hiso li Almanyayê dijî jî bi çanda Kurdî û zimanê Kurdî ve mijûl dibe. Ew helbestan dinivîse, strananên Kurdî dibêje û zimanê Kurdî derbasî zarokên xwe dike ku li derveyî welat dijîn.
- Mijarên tabu: Roman ji mijarên bive û qedexekirî dûr e. Mînak, alkol wekî beşeke asayî û normal ji jiyana karakterên romanê, malbat û civata wan e.
Pirtûk wekî romaneke kûr a watedar e ji bo vê dem, ew bi hestyarî û realîzmê wekî çîrokeke giring û hevdem hatiye nivîsîn. Ew pirtûk bi gelemperî ji xwendevan û her kesê bixwaze zêdetir zaniyariyan wergire li ser şerê li bajarên Kurdan û encamên wî şerî yên li ser mirovan fêm bike çavkaniyeke baş e.
Ger mirov bi çavek rexneyî li romanê binêre dikare hinek aliyên wê weke kêmasî bibîne. Erê, zehmet e mirov rexneyên nehênî yên zelal bibîne lê hinek rexneyên potansiyel ev in:
- Gotina Kurdistanê derbas nabe:Her çend ew der erdnîgariya Kurdistanê ye û ew beşeke serekî ya naveroka erdnîgarî û çandî ya romanê ye, erê mijara pirtûkê ew dever e ku navê wê Kurdistan e lê mirov fêm dike çima ew gotin derbas nabe.
- Baldariya hestyar a pir xurt:Roman behsa trajediya şer bi awayekî kûr û hestyar dike. Ji bo hinek xwendevanan, dengê xurt û gelek vegotinên êşê dikarin wekî giran an jî carinan yekreng û monoton werin dîtin. Her wiha hêza hisî û emosyonel/atifî dikare analîza dîrokî û sîyasî ya rast li paş xwe bihêle.
- Konteksa dîrokî ya sînorkirî:Pirtûk bi zanebûn li ser êşa kesane û sivîl disekine. Ev yek dibe sedem ku ew dîmeneke berfireh a sedemên siyasî yên tevlihev ên şer nede.
- Ziman û şêwaz:Şêwaza realîst û rasterast a nivîskar tê pesinandin lê dibe ji hêla hinek rexnegiran ve zimanê rasterast û sade wekî hêsan were dîtin, wê wekî kêm bi metafor an jî hûnerên wêjeyî dewlemend bibînin.
- Dîmenên xwarin û vexwarinê: Ew dîmen gelekî dubare dibin wekî taştê, firavîn û şîv -bi taybetî di destpêka romanê de.
Bi kurtasî, ev xal ji bilî kêmasiyên rasterast, bêtir tercîha şêwazê ne lê ew nîşan didin ka nivîskar çawa xwe guncav kiriye da ku bigihije xwendevanan û wê bandora hestyar li cem wan peyda bike.
Dawiya romanê ne dawiyeke kevneşopî ya bextewar e lê belê rastiya tal a şer nîşan dide. Li şûna ku dawiyeke hêsan bide, nivîskar hesteke hêviyê lê di heman demê de zanyariya têkoşîna domdar û nediyar ji xwendevan re dihêle.
Ev roman bi taybetî li ser ezmûna kesane û mirovî ya şer û windabûnê disekine, ne li ser termên siyasî an peyamên neteweperest, nivîskar Demir baş xwe parastiye ji rexneyan lê di heman demê de peyam û rexneyên xwe, ne rasterast be jî dane xuyakirin.
Hêza romanê di wê yekê de ye ku ew behsa çarenûsa kesan û trajediya rojane dike ku wê dike şahîdiyeke kûr a kesane ser bûyeran, ne ku bibe tezeke siyasî û mijara polemîkan. Ew rastiya êşekê vedibêje, tîjeke ronahiyê davêje ser serdemeke tarî bi hêvîya xelk çavên xwe veke û şaşiyan bibîne lê bi gotina Mark Twain: “Rastî bê parastin e li dijî bêaqilekî ku biryar daye baweriya xwe bi derewekê bîne.”
Bi hêviya Serdema Bêbext asoyên kesên xapandî berfireh bike ku ew bikarin şaşî û rastiyên li meydanê bibînin, wan ji hev cuda bikin.
Bi kurtî, „Serdema Bêbext“ romaneke watedar, giring û aktuel e, ew hêjayî xwendinê ye!
Ji Rûdawê
