Memo Şahin
Ger hûn televîzyonên Tirkî temaşe bikin, her êvarê hûn ê rastî komek mirovan werin ku di destên wan de dar hene û di her mijarê de pispor in. Her roj ji kanalekê diçin kanalekê din, hewl didin ku bi çoyên di destên xwe de pisporiya xwe îspat bikin.
Di vê navberê de, gelek nîqaş li ser pêwîstiya destûreke nû ya sivîl pêktên. Min jî got, ger ew dikin çima ez nekim û çûm ji Bauhausê (bazarek ku materyalên avahîsaziyê difiroşe) destikek bêrê kirî û dest bi karê xwe kir û ez heyran mam.
Ji ber ku kameraya min tunebû, min Beamer derxist û nexşeya Komara Tirkiyeyê da ser taxteyê spî. Lêbelê, ji ber ku ez pisporê destûrî nînim, min ji AI (Aqilê Sûni) xwest ku çarçoveyek destûrî ya nû amade bike ku sivîl û demokratîk be û cihêrengiya etnîkî li ber çavan bigire.
Û AI daxwaza min red nekir û çarçoveyek wekî ya li jêr pêşkêş kir. Paşê min ev ji Beamerê da ser texteyê û bi dengekî bilind dest bi axaftinê kir, çoyê ku destê min de bû ji aliyekî ber bi aliyê din ve bir û anî, mîna ku bi mîlyonan kes li min temaşe dikin.
Ji ber ku min ev xebat eciband, min xwest ku ez wê bi we re jî parve bikim. Pêşniyara ku ji hêla Aqilê Sûni (AI) ve hatiye amadekirin li jêr e. Ger derfeta we hebe, dema xwendinê çoyek bigirin destê xwe, wê gelek ciddiyetê li karê we zêde bikî.
- Sîstema Demokratîk a Eyaletan
- Dewleta nû yekîtiyeke destûrî ye ku ji heft eyaletên demokratîk pêk tê: Eyaletên Marmara, Ege, Deryaya Spî, Anatoliya Navîn, Deryaya Reş, Anatoliya Rojhilat û Anatoliya Başûrrojhilat. (Eyalet navên xwe bi xwe diyar dikin, çend ji wan dikarin werin cem hev û bibin yek.)
- Her eyaletek xwedî parlemento, hikûmet û yasadanînê ye.
- Eyalet zimanên xwe yên fermî, polîtîkayên perwerdehiyê, bernameyên çandî û pergalên ewlehiyê yên herêmî diyar dikin.
- Qadên wekî siyaseta derve, siyaseta diravî û parastina giştî di bin çavdêriya dewleta navendî de ne.
- Hemwelatîbûna Wekhev û Nasnameya Pirreng
- Dewleta nû hemû welatiyan bêyî cudahîyên etnîkî, zimanî an olî wek hev qebûl dike.
- Destûr tu nasnameyekê wekî serdest an bingehîn qebûl nake; li ser prensîba pirrengiyê ye.
- Nasnameyên neteweyên Tirk, Kurd, Laz, Çerkez, Ermenî, Ereb, Yewnanî, Asûrî û hemû neteweyên din bi destûrî tên naskirin.
- Zimanê Dayikê û Mafên Çandî
- Her eyalet asta statuya fermî ya zimanên ku li ser axa xwe têne axaftin diyar dike.
- Her eyalet perwerdehî, weşan û xizmetên giştî bi zimanên xwe pêk tîne.
- Zimanê dayikê wekî mafekî kolektîf tê nasîn, ne wekî mafekî takekesî.
- Beşdariya Siyasî û Azadî
- Partiyên siyasî yên li eyaletan li gorî rêjeya dengên ku distînin di parlementoyê de têne temsîlkirin.
- Partiyên siyasî dikarin li ser bingehek etnîkî an herêmî werin damezrandin û kar bikin.
- Mafê dengdan û hilbijartinê li ser asta navendî û eyaletan bi temamî tê naskirin.
- Encûmenên Herêmî û mêrcên aborî
- Her eyalet xwediyê desthilatê ye ku budceya xwe amade bike, bacan kom bike û projeyên pêşveçûna herêmî pêk bîne.
- Sîstemeke hevgirtina darayî tê damezrandin ku hevsengiya dahatê di navbera eyaletan de li ber çavan digire.
- Polîtîkayên çavkanî û enerjiyê bi hevrêziya eyaletan têne plankirin.
- Wekheviya Zayendî
- Destûrên eyaletan beşdariya wekhev a jinan di jiyana siyasî, aborî û çandî de garantî dikin.
- Pêkanînên wekî cudakariya erênî û hevserokatiya ji bo temsîliyeta jinan dikarin li her eyaletê bibin destûrî.
- Azadiya Baweriyê û Sekularîzm
- Her eyalet mafên komên olî yên îbadet, perwerde û rêxistinkirinê di nav sînorên xwe de garantî dike.
- Dersên olî yên mecbûrî tên rakirin; eyalet dikarin modelên piralî yên perwerdehiya olî pêş bixin.
- Aştî, Edalet û Rûbirûbûna bi Raboriyê re
- Komîsyonên Rastiyê yên federalî û eyaletan werin damezrandin, dê rê li ber rûbirûbûna bi binpêkirinên mafên berê vekin.
- Mekanîzmayên çareskirinê ji bo civakên mexdûr li ser astên eyalet û navendî têne xebitandin.
- Reformên ewlehiyê bi hevrêziya eyaletan têne plankirin.
- Pêşveçûn di Ahenga Xwezayê de
- Eyalet bernameyên pêşveçûnê yên hawîrdorparêz pêş dixin.
- Projeyên wêrankirina xwezayê yên ku ne li ser razîbûna xelkê herêmî ne, têne astengkirin.
- Mafên ekolojîk bi destûrî tên garantîkirin.
- Yekîtiya Dilxwaz a Gelan
- Ev sîstem li ser yekîtiya di navbera gelan de hatiye avakirin, ne bi zorê, lê li ser şirîkatiyeke dilxwaz û wekhev.
- Mafê her gel û herêm heye ku bi nasnameya xwe bijî û beşdarî yekîtîya welatê hevpar bibe.
- Dawî:
Ev prensîbên destûrî bangek e ji bo avakirina sîstemeke demokratîk a heft eyaletan li ser bingeha yekîtiya wekhev, azad û dilxwaz a gelan. Armanc ew e ku li ser bingeha hemwelatîbûna wekhev, jiyana hevbeş a aştiyane ji nû ve were sazkirin.
Belê, ev peşneyarên Zekaya Sûni di nîqaşên destûra nû de ne. Ev pêşnûme avahî, erk û desthilatên Sîstema Federal û Konseya Eyaletan nagire nav xwe. Ger hûn bixwazin, em dikarin vê yekê ji pisporên Tirk ên bi çov re bihêlin.
Her wiha, heke kesê meraqdar mînakên Iraq û Başûrê Kurdistanê nexwaze, dikare li destûrên Afrîkaya Başûr û Spanyayê binêre. Eger ev jî neasayî bên dîtin, mirov dikare li destûrên yek ji nêzîkî 30 dewletan binêre, wek Amerika, Almanya, Awistirya, Awistralya, Belçîka, Kanada, Swîsre, Hindistan, Brezîlya û Meksîkayê. Ger welatekî ereb û misilman pêwîst be, dikare li Îmaratên Erebî yên Yekbûyî binêre; dîisa bi teqezî welatekî îslamî bixwaze, dikare li Malezya an Bosna-Hersek binêre, ku Komara Tirkiyeyê gelek mizgeft li wir ava kiriye.
Hûn çi difikirin, kî aqilmendtir e?
Zekaya sûnî an pisporên bi şiv û ço?
